Tvrđava Kastel je najstariji istorijski spomenik u Banjoj Luci. Najstariji tragovi naselja na području Banje Luke su ostaci neolitskog naselja, koji su pronađeni upravo na prostoru Kastela. Da se još od najstarijih vremena na platou Kastela nalazilo praistorijsko naselje, svjedoče ostaci zemunica, keramike i glinenih predmeta iz neolitskog perioda.
Na istom lokalitetu, prema nalazima arheologa, u rimsko doba podignut je vojnički logor, a ispred njega, prema današnjoj Tržnici, civilino naselje sa hramom bogu Jupiteru. U prošlosti je Kastel bio jako vojničko utvrđenje i štitio je kotlinu Vrbasa od neprijateljskih naleta. Tvrđava je sa svih strana opasana debelim kamenim zidovima, a u njenoj unutrašnjosti, pored ljetne pozornice, igrališta za djecu i nacionalnog restorana nalazio se Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog naslijeđa RS koji radi od 1976. godine.
Posebno važan nalaz pronađen u Kastelu je antički žrtvenik posvećen bogu Jupiteru, iskopan 1885. godine prilikom gradnje mosta preko Crkvene. Takođe, na prostoru tvrđave pronađeni su ostaci Slavenskog naselja iz perioda ranog srednjeg vijeka. Intenzivna izgradnja Kastela počinje u pretposljednjoj deceniji XV vijeka, za vrijeme Turske okupacije i vladavine Ferhad-paše Sokolovića, koji pored ovog utvrđenja gradi i niz drugih objekata orijentalnog tipa. Ferhad-paša na mjestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu, da bi desetak godina kasnije tophana prerasla u pravi utvrđeni grad sa kulama i tabijama, koji je neprestano dograđivan.
Pošto leži na ušću Crkvene u Vrbas, od tvrđave su bila podignuta dva mosta. Jedan je išao preko Vrbasa, u blizini sadašnjeg Gradskog mosta, a drugi preko Crkvene. Most preko Vrbasa sačuvao se samo u jednoj staroj gravuri. Vrbas i Crkvenu povezivao je veliki šanac, tako da je tvrđava zapravo svojevremeno bila utvrđeno ostrvo koje su okruživale vode dviju rijeka. Na zidovima tvrđave je također bio i veliki drveni konak koji je gledao na Vrbas, kao i niz zidanih objekata iz perioda dok je u tvrđavi bila austrougarska vojska. U sjeverozapadnom dvorištu Kastela nalazi se i otvorena pozornica izgrađena 1961. godine, na kojoj se svakog ljeta održavaju koncerti, pozorišne predstave, večeri poezije i folklora.
Šta je od svega ostalo?
Kastel je danas, više nego ikada, gomila kamenja, ruševina prepuštena sama sebi i vremenu. Povremeni pokušaji da se nešto popravi ili rekonstruiše uglavnom ostaju na obećanjima, jer za restauraciju banjalučke tvrđave danas treba isuviše novca da bi ona mogla i biti obnovljena. Porušene zidine, uništeni čitavi objekti, podrumi zatrpani gomilom smeća, urušeni i napukli krovovi, izvaljeni betonski blokovi – samo su neki od “simptoma” Kastelove bolesti, za koje novca u budžetu jednostavno nema.
Nakon višegodišnjih obećanja pronađena su sredstva za obnovu Kastela ili barem jednog njegovog dijela. Iz IPA fondova je osigurano 2,5 miliona eura za rekonstrukcije banjalučke tvrđave, ali je malo šta urađeno. Najveći problem, tvrde nadležni, predstavlja tehnička dokumentacija za rekonstrukciju, koja je gotovo i najskuplja stavka u cijelom ovom projektu. Do sada je djelomično obnovljen istorijski muzej sa dvorištem, ali se postavlja pitanje da li je zaista pet miliona maraka nestalo samo za uređenje ovoga dijela Kastela?
Ako je to tako, onda se postavlja novo pitanje: Koliko će zapravo novca onda trebati za cjelokupnu obnovu Kastela? Kastela, koji neumitno propada. A to, bolje od svih riječi, dokazuju ove fotografije.
Izvor: klix.ba
